Την πρώτη ιστορική μαρτυρία για την ύπαρξη της πόλης την δίνει ο Όμηρος.(Αρχαία Ιτανος)

Μια από τις τρεις (μαζί με την Ιεράπυτνα και την Πραισό) δυνατές πόλεις της ανατολικής Κρήτης. Η ίδρυση της ανάγεται στην προϊστορική εποχή από το μυθικό Ίτανο, έναν από τους Κορύβαντες, ή αποδίδεται σε ένα Φοίνικα Ίτανο. Κάποιοι διαβάζουν το όνομα στη Γραμμική Β γραφή U-ΤΑ-ΝΟ. Ο Ηρόδοτος αναφέρει την πόλη στη διήγηση του για την ίδρυση το 631 της Κυρήνης από τους Θηραίους.

Στα ιστορικά χρόνια η ΄Ιτανος κυριαρχούσε στην περιοχή της Σητείας. Υποτελής της ήταν η πόλη Δραγμός, που
τοποθετείται στο Παλαίκαστρο, όπου το διάσημο ιερό του Δικταίου Διός. Μετά την υποταγή (146) της αντιπάλου τους Πραισού από τους Ιεραπυτνίους, άρχισε η διαμάχη των δύο πόλεων για κυριαρχία στην περιοχή. Το 132 ή (122) διευθετήθηκαν οι διαφορές των δύο ισχυρών πόλεων με μεσολάβηση των-Μαγνητών. Η επιγραφή με τη συνθήκη σώθηκε εντοιχισμένη στο καθολικό-του Τοπλού. Είχε έντονες εμπορικές σχέσεις με την Ανατολή και με την Αίγυπτο των Πτολεμαίων. Η πόλη στα κλασικά χρόνια είχε πολλούς ναούς (7ιθηνάς, Τύχης, Ασκληπιού) και έκοβε αργυρά νομίσματα που εικονίζουν την κεφαλή της Αθηνάς, θαλασσινά θέματα ή αετό.

Στα Ελληνορωμαϊκά χρόνια η ΄Ιτανος εξακολούθήσε' να ακμάζει: μετέχει στο Κοινόν των Κρητών και κόβει νομίσματα. Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο ακμάζει, όπως φαίνεται από τις τρεις παλαιοχριστιανικές βασιλικές που έχουν ανασκαφτεί. Άλλα ορατά ανασκαμμένα μνημεία .είναι η ελληνιστική συνοικία και το νεκροταφείο στο λόφο έξω από την πόλη. Ακόμη μια, νεοανακτορική αγροικία έχει ανασκαφτεί στα νότια της Ιτάνου.

 Η ίδρυση της Ιτάνου ανάγεται στους προϊστορικούς χρόνους. Την πρώτη ιστορική μαρτυρία για την ύπαρξη της πόλης την δίνει ο Όμηρος. Υπήρξε σπουδαίος σταθμός διαμετακομιστικού εμπορίου και είχε αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με την Εγγύς και Μέση Ανατολή, στην οποία έκανε εξαγωγή πορφύρας, σπόγγων, γυαλιού και αλιευμάτων. Οι Ιτάνιοι ήταν κυρίαρχοι σε όλες τις ανατολικές ακτές της Σητείας και τα όριά της εκτείνονταν από το ακρωτήριο Σαμώνιο (Κάβο- Σίδερο) ως το ακρωτήριο Ερυθραίο (Γούδουρας).

Η εξαγωγική δραστηριότητα που ανέπτυξε η Ίτανος απ’ όλη την περιφέρεια που κυριαρχούσε, καθώς και τα έσοδα που της εξασφάλιζε το ιερό του Δικταίου Δία στο Παλαίκαστρο, πλούτισαν την πόλη, όπως προκύπτει από το πλήθος των ναών και των πολυτελών μαρμάρινων οικοδομών της. Ένα σημαντικό ιστορικό μνημείο είναι η εντοιχισμένη αριστερά του καθολικού της Μονής Τοπλού πλάκα, γνωστή ως «Επιγραφή των Μαγνήτων». Από την επιγραφή πληροφορούμαστε ότι, επειδή οι Ιτάνιοι βρίσκονταν σε συνεχείς προστριβές με τους κατοίκους της Πραισού, ζήτησαν την βοήθεια του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου του Φιλομήτορα το 146 π. χ., ο οποίος βοήθησε στρατιωτικά τους Ιτάνιους, στέλνοντας ακόμη και φρουρές στην επικράτεια της Ιτάνου. Η βοήθεια του Αιγύπτιου βασιλιά και η εμπλοκή των Πραισίων στον πόλεμο με τους Ιεραπύτνιους έθεσαν τέλος στις μεταξύ τους διαμάχες. Όμως οι Ιτάνιοι δεν βρίσκουν την ησυχία τους. Ο νέος γείτονας που καταλαμβάνει την Πραισό, η Ιεράπετρα, έχει εδαφικές διεκδικήσεις από την Ίτανο. Οι διαμάχες και οι προστριβές τους κράτησαν ως το 67 μ. χ. που ήρθε η ρωμαϊκή κατοχή. Στα ρωμαϊκά χρόνια η Ίτανος εξακολουθούσε να κατέχει εξέχουσα θέση. Οι Ρωμαίοι της επέτρεπαν να κόβει δικά της νομίσματα και να συμμετέχει στο κοινό των Κρητών. Σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει τον χώρο σταματώντας στα διάφορα ερείπια όπως το μεγάλο φυλάκιο -πύργος- στη δυτική ακρόπολη, από μελανούς ογκόλιθους, την μεγάλη παλαιοχριστιανική εκκλησία στην ανατολική ακρόπολη, την ελληνιστική συνοικία, τους δυο παλαιοχριστιανικούς ναούς στους πρόποδες του λόφου που οδηγεί στο Βάι, το νεκροταφείο έξω από την πόλη. Μετά την καταστροφή της πόλης στα βυζαντινά χρόνια υπάρχουν ενδείξεις ότι ο χώρος κατοικήθηκε στην Ενετοκρατία.

Η πόλη άνθησε κυρίως κατά τους ιστορικούς και ελληνορωμαϊκούς χρόνους, είχε όμως ιδρυθεί σε προελληνική εποχή. Η ονομασία της φαίνεται πως είναι μινωική, αν και ο Στέφανος Βυζάντιος διασώζει την παράδοση που τη θέλει να προέρχεται από τον πρώτο οικιστή της, τον Φοίνικα Ίτανο, ιδρυτή φοινικής αποικίας για το εμπόριο της πορφύρας και τη βιοτεχνία του γυαλιού.

Την πρώτη ιστορική μαρτυρία για την πόλη, μας δίνει ο Ηρόδοτος (4, 151), που διηγείται ότι το 630 π.Χ., οι Θηραίοι χρησιμοποίησαν τον Ιτάνιο ψαρά Κωρύβιο για να τους οδηγήσει στη Λιβύη, όπου, σύμφωνα με το χρησμό του μαντείου των Δελφών, ίδρυσαν την Κυρήνη.

Το εμπόριο της πορφύρας, του γυαλιού, αλλά και τα έσοδα από το περίφημο ιερό του Δικταίου Διός στο Παλαιόκαστρο, έδωσαν στην Ίτανο πλούτο και δύναμη. Έκοψε επίσης δικό της νόμισμα και στολίστηκε με ωραία μαρμάρινα δημόσια κτίρια και ναούς. Το πολίτευμά της, όμοιο με εκείνο των άλλων δωρικών πόλεων της Κρήτης. Τον 3ο π.Χ. αιώνα, απόπειρα ανατροπής της δημοκρατίας, απέτυχε, με τη βοήθεια του Πτολεμαίου Φιλάδελφου της Αιγύπτου. Προστάτιδα θεά της Ιτάνου, μαζί με θαλασσινές θεότητες και το Δικταίο Δία, ήταν η Αθηνά. Ναός της υπήρχε τόσο μέσα στην πόλη, όσο και στην άκρη του Σαμώνιου ακρωτηρίου, όπου παλαιότερα υπήρχε «ξακουστός ναός της μεγάλης μητέρας».

Τη λατρεία της Αθηνάς και τη σημασία της για την Ίτανο, τη δείχνει και η απεικόνισή της σε νομίσματα του 4ου π.Χ. αιώνα, στα οποία αντικαθιστά την πρωιμότερη παράσταση θαλασσινού θεού ή δαίμονα με ουρά ψαριού (Τρίτωνα ή Γλαύκου). Ο θεός αυτός επιβιώνει συμβολικά στη μικρή μορφή που διακρίνεται στην άλλη όψη των ίδιων νομισμάτων, πλάι στο μεγαλόπρεπο αετό του Διός. Η εκμετάλλευση του μεγάλου ιερού του Δικταίου Διός προκάλεσαν το φθόνο των άλλων μεγάλων πόλεων της Κρήτης, Πραισού και Ιεράπετρας, και έγιναν αφορμή για πολέμους και διεκδικήσεις πολλών αιώνων.

Η Πραισός κατάφερε κάποτε, κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, να προσαρτήσει το ιερό, αλλά η Ίτανος το ξαναπήρε, το 150 π.Χ., με την επέμβαση του Πτολεμαίου του Φιλομήτορος, όπως αναφέρει μεγάλη ιστορική επιγραφή που σώζεται σε πού καλή κατάσταση, εντοιχισμένη σήμερα στην εκκλησία της μονής Τοπλού και καθορίζει τα όρια των πόλεων της περιοχής. Η καταστροφή της Πραισού από την Ιεράπυτνα, το 146 π.Χ., έφερε την Ίτανο σε άμεση γειτονία με τη νικήτρια πόλη και οδήγησε σε ατελείωτες αντιδικίες, τόσο για την κατοχή της νησίδας Λευκής (κύριου κέντρου αλιείας και επεξεργασίας πορφύρας), όσο και του Δικταίου ιερού, αντιδικίες που συνεχίστηκαν, πολλές φορές με την παρέμβαση της Ρώμης , ως τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.

Η παρακμή συνεχίζεται με το μεγάλο σεισμό του 795 μ.Χ., ο οποίος προκάλεσε και την καθίζηση του εδάφους της, και με την καταστροφή της από τους Σαρακηνούς, τον 9ο αιώνα. Εξακολούθησε όμως να κατοικείται ως τον 15ο αιώνα, όταν οι επιδρομές των κουρσάρων ανάγκασαν και τους τελευταίους κατοίκους της να αποσυρθούν στο εσωτερικό του νησιού. Δεν αναφέρεται μεταξύ των 30 αυτόνομων πόλεων που συβλήθεισαν με τον Ευμένη Β΄ της Περγάμου.

Η Ίτανος, πήρε το ονομά της από τον Ίτανο τον Φοίνικα ή από ένα Κουρήτα μιγάδα. Οι πολίτες λέγονται Ιτάνιοι. Υπάρχει και ακρωτήρι με αυτό το όνομα (Στ.Βυζ.).


*ΝΕΑ ΙΤΑΝΟΣ*